Erkek İnfertilitesi ve Genetik Sorunlar. Op.Dr.Tansel Kaplancan – Emb.Turan Aksoy

Tüp Bebek Tedavisinde Yapay Zeka,Embriyo ve Sperm Seçimi Üzerine Soru-Cevaplar

Soru: Embriyo Laboratuvarında yapay zeka nedir?

Cevap: Yapay zekanın embriyolojide iki ana kullanım alanı var: embriyo seçimi ve sperm seçimi. Gelişmiş mikroskoplarla elde edilen görüntüler algoritmalarla analiz ediliyor. Embriyo seçiminde, çok sayıda uzman embriyoloğun yıllar içinde oluşturduğu değerlendirme verileri yapay zekaya aktarılıyor. Yapay zeka, embriyoları puanlıyor (1’den 10’a kadar) ve en kaliteli olanı öncelikli olarak seçiyor. Sperm seçiminde ise IMSI ve yapay zeka birlikte kullanılıyor. Spermler mikroskop altında 6.000 kata kadar büyütülerek morfolojileri detaylı inceleniyor; baş, kuyruk yapısı ve içerdiği vakuoller değerlendiriliyor. Büyük vakuoller embriyo gelişimini olumsuz etkileyebilirken küçük olanlar göz ardı edilebiliyor.

Soru: Yapay zekayla embriyo nasıl seçiliyor, örnek gösterebilir misiniz?

Cevap: Yayında bir hastanın embriyoları canlı olarak gösterildi. Yapay zeka embriyoları puanlayarak en kaliteli olanı işaretliyor. Örneğin 9.2 puan verilen embriyo gebelik şansı en yüksek olan olarak belirleniyor. Bu embriyo transfer için seçiliyor. Diğerleri ise maviyle işaretleniyor ve bir sonraki gebelik planı için saklanıyor. Bu sistem sayesinde insan gözüyle kaçabilecek detaylar yapay zekayla daha hassas şekilde tespit ediliyor. Seçim algoritması birçok uzman embriyoloğun tecrübesine dayanıyor.

Soru: Yapay zekanın seçtiği embriyo ile sizin seçtiğiniz arasında fark oluyor mu?

Cevap: Bazen yapay zekayla seçilen embriyo ile embriyoloğun seçimi örtüşüyor, bazen farklılıklar olabiliyor. Geriye dönük analizlerde yapay zekanın embriyo bölünme zamanlamasını daha doğru yakaladığı görülmüş. Ancak deneyimli bir embriyolog da doğru embriyoyu seçebiliyor. Yine de yapay zekanın hataya daha az açık olduğu düşünülüyor.

Soru: Yapay zeka embriyoyu çok iyi gösterdi ama 3 aylıkken kalbi durdu. Neden olabilir?

Cevap: Bu durumun sebebi genetik olabilir. Yapay zekanın değerlendirmesi morfolojik kaliteye dayalıdır. Genetik bir sorun olup olmadığını anlayabilmek için embriyoya genetik tarama (PGT) yapılması gerekir. Gebeliğin erken döneminde kalp atışının durması, anembriyonik gebelik veya kromozom anomalileri ile ilgili olabilir.

Soru: Azospermi hastasıyım. Genetik olup olmadığını nasıl anlarım, hangi testler yapılmalı?

Cevap: Azospermi vakalarında mutlaka genetik test yapılmalıdır. Bu testler arasında Y kromozom mikrodelesyon analizi ve karyotip tayini yer alır. Bu testler yapılmadan ameliyata girilmemelidir. Çünkü genetik bozukluk varsa bazı durumlarda tedavi şansı kalmaz. Test sonuçları doktorla paylaşılmalı, yorum buna göre yapılmalıdır.

Soru: Morfoloji bozukluğu olan sperm vakalarında embriyoloji laboratuvarı nasıl bir yol izliyor?

Cevap: Morfoloji bozukluğu olan spermlerle çalışmak zordur. Ancak IMSI ve PIXI gibi özel yöntemlerle seçim yapılabiliyor. PIXI yöntemiyle spermler özel bir maddeye bağlanıyor ve bağlanma kalitesi, spermin DNA içeriği hakkında fikir veriyor. DNA’sı sağlam olan sperm, hiyaluronik aside bağlanarak seçiliyor. Bu yöntemle sağlıklı embriyo ve gebelik şansı artıyor.

Soru: Cansız spermleri nasıl ayıklıyorsunuz?

Cevap: Cansız spermleri ayıklamak için özel boyama yöntemleri ve kimyasal testler kullanılıyor. Sperm canlı fakat hareketsiz olabilir. Bu durumda boyama yöntemiyle canlılığı kontrol ediyoruz. Pentoksifilin, SpermoVital, HOST gibi testlerle canlı spermler ayırt edilip işlem için kullanılıyor.

Soru: DNA hasarı yüksekse tüp bebek tedavisine başlanabilir mi?

Cevap: DNA hasarı yüksek olan hastalarda doğrudan tüp bebek tedavisine başlanmaz. Önce ilaç tedavileriyle, gerekirse cerrahiyle sperm kalitesi artırılmaya çalışılır. Eğer hasar yüksek seyrediyorsa ejakülat yerine testisten alınan spermler tercih edilir. Bu spermler genellikle daha az DNA hasarı taşır.

Soru: Sperm DNA hasarı ve FISH testleri aynı şey midir?

Cevap: Hayır, ikisi farklıdır. FISH testi spermdeki kromozomal bozuklukları (örneğin XY anormallikleri) saptar. DNA hasar testi ise spermin DNA zincirindeki kırıkları gösterir. Her ikisi de farklı amaçlarla değerlendirilir ve birlikte yapılması tedavi planlamasında fayda sağlar.

Soru: BC kalite embriyo ile gebelik şansı nedir?

Cevap: BC kalite embriyolarla da gebelik ve doğum elde edilebiliyor. Embriyo 5. güne kadar ulaşmışsa bu bir gelişim potansiyeli olduğunun göstergesidir. Özellikle iç hücre kitlesi iyi durumda ve trofektoderm (dış hücre tabakası) çok zayıf değilse gebelik şansı vardır. Ümitsizliğe kapılmamak gerekir.

Soru: Embriyo derecelendirmesi (örneğin 4AA, 5BC gibi) ne anlama geliyor?

Cevap: Embriyolar David Gardner sistemine göre derecelendirilir. İlk sayı (örneğin 4 veya 5) embriyonun blastosist aşamasındaki gelişim derecesini gösterir. İlk harf iç hücre kitlesinin (bebeği oluşturacak kısım), ikinci harf ise trofektodermin (plasentayı oluşturacak hücreler) kalitesini belirtir. A en iyidir, C daha düşük kaliteyi ifade eder.

Soru: İnmemiş testisi olan ve azospermi tanısı konulan bir erkekte sperm bulunma şansı nedir?

Cevap: Daha önce sadece normal tese yapılmış hastalarda mikroTESE ile sperm bulma şansı %30-50 arasında olabilir. Ancak bu, uygulanan tekniğe ve cerrahın tecrübesine göre değişir. MikroTESE daha detaylı bir yöntemdir ve sperm bulma şansı daha yüksektir. Ameliyat raporları, hormon testleri ve embriyoloji notları doktor tarafından incelenerek değerlendirme yapılmalıdır.

Soru: Eşimde sperm değerleri normal ama kronik prostatit var. PRP önerildi. Ne yapmalıyız? Bu durum sperm değerlerini etkiler mi?

Cevap: Kronik prostatitli hastalar DNA hasarı ve embriyo gelişiminde bozulma açısından risk taşır. Öncelikle enfeksiyonun bakteriyel mi abakteriyel mi olduğu belirlenmeli ve tedavi edilmelidir. PRP’nin faydası bilimsel olarak kanıtlanmış değildir. Tedaviye rağmen sperm kalitesi iyi değilse testisten sperm alınması önerilebilir. Bu, daha iyi embriyo gelişimi ve gebelik şansı sağlayabilir.

Soru: ROS’lu hastada 10 yumurtadan sadece bir embriyo oluşmuş. Bu durumda gebelik şansı var mı?

Cevap: ROS (Round Spermatid Injection) yönteminde başarı şansı düşüktür. Bazı uzmanlar %20 gibi oranlar verse de bu genelde daha düşük olabilir. Bu yöntem, tüp bebekte son çare olarak düşünülmelidir. Döllenme oranı düşük olduğundan embriyonun gelişimi, kalitesi ve genetik yapısı büyük önem taşır. Hastaya gerçekçi beklentilerle yaklaşılmalı, mümkünse genetik tarama yapılmalı ve embriyonun gelişimi dikkatle takip edilmelidir.

Soru: Genetik incelemeli embriyo elde edildi, 40 yaşındayım. Transfer başarısı nedir?

Cevap: 40 yaşında genetiği normal bir embriyo elde edilmişse bu oldukça olumlu bir durumdur. Rahim yapısı ve hormonal değerler de uygunsa gebelik şansı %50-70 aralığında olabilir. Bu oran rahim içi faktörlere ve zamanlamaya bağlı olarak artabilir. Genetik olarak sağlıklı embriyo ile gebelik şansı oldukça yüksektir, ama yine de rahim filmi, endometrial durum gibi faktörler de değerlendirilmelidir.

Soru: Embriyo 5. gün blastokist aşamasına geldi ama transfer edilmeden dondu. Bu embriyonun tutunma ihtimali nedir?

Cevap: Blastokist aşamasına ulaşmış bir embriyonun dondurulması, laboratuvar ortamında başarıyla saklanabileceği anlamına gelir. Bu embriyolar çözüldükten sonra sağlıklı şekilde transfer edilebilir. Eğer embriyo iyi derecelendirilmişse ve rahim hazırlığı da uygunsa, tutunma şansı oldukça yüksektir. Transfer sonrası tutunma oranı genellikle taze siklusla benzerdir, hatta bazı hastalarda daha bile iyi olabilir. Donmuş embriyo transferi genellikle güvenlidir ve başarı oranları yüksektir.

Soru: Dondurulan embriyo çözüldüğünde transfer günü embriyolog bize ‘çok güzel çözülmüş’ dedi. Bu ne demek?

Cevap: Bu, embriyonun dondurulduğu kalitesini çözülme sonrası da büyük ölçüde koruduğu anlamına gelir. Embriyolar çözüldüğünde bazıları hücre kaybedebilir, bazıları tamamen dağılabilir. Ama bazıları neredeyse hiç hasar almadan çözülür. Embriyoloğun ‘çok güzel çözülmüş’ demesi, embriyonun transfer için ideal şekilde hazırlandığını gösterir ve tutunma şansının yüksek olabileceğine işarettir.

Soru: 5. gün embriyosu dondu. Çözülünce 6. güne ulaşmadan transfer edildi. Bu sorun olur mu?

Cevap: Hayır, bu durum genellikle bir sorun oluşturmaz. 5. gün embriyosu, çözülüp aynı gün içinde uygun şartlarda transfer edilebilir. 6. güne ulaşmadan yapılan transferlerde başarı oranı düşmez. Önemli olan embriyonun çözüldükten sonra yeterince iyi re-ekspansiyon (yeniden genişleme) göstermesidir. Re-ekspansiyon gözlenmişse embriyo aktif durumdadır ve tutunma şansı vardır.

Soru: 5. gün embriyosu çözülünce blastokist değil morula çıktı. Bu kötü mü?

Cevap: Evet, bu istenmeyen bir durumdur. Normalde 5. gün embriyosunun blastokist aşamasında olması beklenir. Çözüldüğünde morula evresinde görülmesi, embriyonun gelişiminde duraksama ya da gerileme olabileceğini gösterir. Bu embriyonun tutunma şansı düşüktür. Bazı durumlarda yine de gebelik elde edilebilir ancak başarı oranı düşer. Bu durumda embriyonun re-ekspansiyon gösterip göstermediği ve hücre yapısının durumu önemlidir.

Soru: Transfer sonrası embriyonun rahme tutunması ne kadar sürede olur?

Cevap: Transferden sonra embriyonun rahme tutunması genellikle 1 ila 3 gün içinde gerçekleşir. Ancak bu süreç embriyonun gelişim aşamasına göre değişebilir. 5. gün blastokist embriyosu transfer edildiyse daha hızlı tutunabilir. İlk 72 saat kritik kabul edilir. Bu dönemde embriyonun re-ekspansiyon göstermesi ve rahim ortamına uyum sağlaması önemlidir.

Soru: Embriyo çözüldükten sonra neden hemen transfer edilmiyor?

Cevap: Embriyo çözüldükten sonra bir süre laboratuvar ortamında gözlemlenir. Re-ekspansiyon (yeniden genişleme), hücre bütünlüğü ve canlılık gibi kriterlere göre transfer zamanlanır. Embriyonun transfer öncesi yeterince toparlandığından emin olmak gerekir. Bu, gebelik şansını artırır. Bazı merkezler embriyonun birkaç saat izlenmesini tercih eder, bazıları ise hemen transfer edebilir. Klinik uygulamaya göre değişiklik gösterebilir.

Soru: 6. gün embriyosu dondurulduysa, daha sonra çözüldüğünde başarı oranı nasıl etkilenir?

Cevap: 6. gün embriyoları 5. gün embriyolarına göre biraz daha yavaş geliştiği için dondurma sonrası başarı oranı da genellikle biraz daha düşük olabilir. Ancak kaliteli 6. gün embriyoları dondurulduysa ve çözüldüğünde iyi re-ekspansiyon gösteriyorsa gebelik şansı vardır. Transfer öncesi embriyonun canlılığı ve rahim ortamının uygunluğu başarıyı belirler.

Soru: Dondurulmuş embriyo çözüldükten sonra kaç saat içinde transfer edilmelidir?

Cevap: Genellikle embriyo çözüldükten sonra 2 ila 6 saat arasında bir süre içinde transfer edilir. Bu süre içinde embriyonun yeniden genişleyip aktif hale geçmesi beklenir. Ancak bu zaman dilimi embriyonun durumuna ve laboratuvarın protokolüne göre değişebilir. Bazı durumlarda daha erken ya da daha geç transfer yapılabilir. Önemli olan embriyonun transfer öncesi canlılığını göstermesidir.

Vermiş oldukları değerli bilgiler için Op.Dr.Tansel Kaplancan’a ve Embriyolog Turan Aksoy’a çok teşekkür ederiz.

*****